Historia i Techniki Wycinanek Ludowych na Mazowszu

Autor: Robert Andrzej Dul
Korekta i redakcja: Dariusz Włosek

Wprowadzenie do Wycinanek Ludowych

Artykuł ten przybliża czytelnikowi, jakie elementy są brane pod uwagę przez badaczy w kwerendach do albumu pt. „Wycinanka kurpiowska z Puszczy Zielonej„. Wycinanki ludowe z papieru i kartonu nie są powszechnie praktykowane w Polsce. Jednakże, w Przasnyskiem Kurpianki tworzą zgrabne krzyże papierowe, używając nożyc do strzyżenia owiec. Desenie są różnorodne, często gustowne i starannie wykonane.

Materiały i Narzędzia

wycinanki ludowe

Do wykonania wycinanki potrzebne są: wyobraźnia, talent, cierpliwość, papier i nożyce. Każdy artysta ma swoją osobowość i rytm pracy, ale materiały są takie same dla wszystkich. Pierwsze ludowe wycinanki na Mazowszu wykonywano z białego papieru, który dominował na rynku w połowie XIX wieku. Biały papier uznawano za szlachetny i czysty.

Historia Wycinanek na Mazowszu

Pierwsze wycinanki na Mazowszu wykonywano z białego papieru, który dominował na rynku w połowie XIX wieku. Biały papier uznawano za szlachetny i czysty. Z białego papieru wykonywano również wycinanki żydowskie oraz ozdobne pasy na ramy obrazów i firanki do okien. Biały papier lub bibułę farbowano domowymi sposobami, choć najczęściej ograniczano się do naturalnego koloru papieru. Biała wycinanka odróżniała się na tle ciemnej belki i drewna, a także na tle bielonych ścian, które z czasem szarzały pod wpływem dymu z kuchni.

Rozwój Wycinanek Kolorowych

W II połowie XIX wieku pojawiły się wycinanki z kolorowego papieru, szczególnie w okolicach Warszawy, we wsiach położonych na prawym brzegu Wisły, na wysokości Jeziorny. Nie było to przypadkowe – już w 1775 roku działał tam młyn wodny, przystosowany do produkcji masy papierowej. Wtedy produkowano jeszcze papier czerpany, a papiernia w Jeziornie z czasem stała się jednym z największych tego typu zakładów w Królestwie Polskim. W 1838 roku sprowadzono z Wiednia maszyny parowe do wyrobu nawijanego na walec papieru, zwanego papierem „bez końca”. Dzięki nowoczesnym maszynom, fabryka produkowała papier najwyższej jakości, stosowany do druku papierów wartościowych i dokumentów rządowych. W latach 80. XIX wieku fabryka w Jeziornie wypuściła na rynek znacznie tańszy, glansowany papier w różnych kolorach, co wpłynęło na rozwój wycinanki na Mazowszu.

Techniki i Style Wycinanek

Wycinanki typu gwiazdy czy las robi się z jednego arkusza papieru, składanego zgodnie z formą wycinanki. Ważne jest dokładne złożenie papieru na równe części i rozplanowanie wzoru, aby zachować zasady kompozycji. Dominujące, duże elementy umieszcza się u spodu wycinanki, a mniejsze motywy w środkowej i górnej części.

Technika Wycinania Gwiazd i Lasów

Papier składa się promieniście lub podłużnie, po kilku osiach symetrii. Ważne jest dokładne złożenie papieru na równe części i rozplanowanie wzoru, aby zachować zasady kompozycji. Dominujące, duże elementy umieszcza się u spodu wycinanki, a mniejsze motywy w środkowej i górnej części.

Technika Wycinania Figur

Wycinanki figuralne, takie jak jeźdźcy na koniach, postaci strzelców lub grajków, wycina się z papieru w ciemnych kolorach. Figury zdobi się elementami wyciętymi z papieru w kontrastowych kolorach, naklejanymi na figurę w dwóch lub trzech warstwach. Figury są pełnopostaciowe, z niewielkim elementem ażuru, zbliżone do realistycznych przedstawień postaci.

Technika Wycinania Drzewek i Zielków

Podstawę wycinanki drzewka i zielka wycina się poprzez zagięcie papieru wzdłuż jednej osi symetrii. Drzewka i zielka najczęściej wycina się z papieru w kolorze czarnym lub ciemnozielonym. Na wierzchu drzewka lub zielka nakleja się warstwowo motywy w postaci kwiatów i listków, wykonane z papieru w kontrastowych kolorach. Kompozycja całości jest symetryczna, a płaszczyzny papieru dominują nad ażurem.

Kolory i Narzędzia

Wycinanki ludowe

Na Kurpiach dominują wycinanki jednobarwne w kolorach takich jak czarny, ciemny zielony, ciemny czerwony, fioletowy, ciemny niebieski, pomarańczowy, żółty, błękitny, beże i brązy. Do wycinania używa się nożyc do strzyżenia owiec, które pozwalają na precyzyjne cięcie.

Nożyce wykonuje się z jednego kawałka taśmy stalowej, zagiętej na pół, z rączką zakończoną okrągłą pół ósemką. Ostrza mają długość od kilkunastu do ponad dwudziestu centymetrów i kształt zbliżony do równoramiennych trójkątów. Ważną cechą budowy nożyc jest to, że ostrza nie są równe. Kilka milimetrów różnicy w długości ostrzy pozwala na precyzyjne cięcie papieru pod kątem, bez pozostawiania nieostrych krawędzi. W miarę używania nożyce są regularnie ostrzone. Bywa, że mistrzynie kurpiowskiej wycinanki używają nożyc, które mają po kilkadziesiąt lub więcej lat. Specyficzna budowa nożyc pozwala na precyzyjne cięcie w papierze przy użyciu małej siły. Dłoń artysty nie męczy się tak bardzo, jak ma to miejsce przy użyciu nożyczek bez sprężynowania. Najczęściej, wycinankarki mają po kilka nożyc różnej wielkości, stosownie do rodzaju i wielkości wycinanki oraz ilości arkuszy papieru.

Podsumowanie

Wycinanki ludowe na Mazowszu mają bogatą historię i różnorodne techniki. Dzięki tanim, kolorowym papierom, wycinanki stały się popularne i rozwijały się w różnych regionach Polski. Regionalne style to już wpływ innych czynników, w tym tych ekonomicznych, co wiązało się z rozwojem handlu i kontaktami między regionami. Kolorowy glansowany papier „wędrował” z handlarzami na targi i odpusty, gdzie nie tylko wzbudzał podziw i zainteresowanie, ale również z czasem zastąpił białą bibułę w ludowym zdobnictwie wnętrz. Dotarł i na Kurpie Zielone, które stały się jednym z najbardziej znanych regionów wycinanki w kraju.

logo MKiDN

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego dofinansowuje zadanie publiczne „Opracowanie merytoryczne, artystyczne i druk albumu Wycinanka kurpiowska z Puszczy Zielonej” ze środków pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.